بزرگترین زندان تهران کجاست

پاسخ به این پرسش که بزرگترین زندان تهران کجاست، غالباً با ابهام و تفاوت در برداشت ها همراه است، اما با بررسی های دقیق تر مشخص می شود که ندامتگاه تهران بزرگ، واقع در فشافویه، به عنوان بزرگترین زندان از نظر ظرفیت و کارکرد برای حوزه قضایی استان تهران شناخته می شود.

در دنیای امروز، ساختار زندان ها و ندامتگاه ها، از جمله مسائلی است که نه تنها برای فعالان حقوق بشر و پژوهشگران، بلکه برای عموم مردم کنجکاو نیز اهمیت پیدا کرده است. نام های مختلفی همچون اوین، قزل حصار، رجایی شهر، و فشافویه، در ذهن بسیاری از شهروندان تداعی گر مراکز نگهداری محکومان است؛ اما گاهی مرز میان این مراکز، کارکرد اصلی آن ها و حتی موقعیت جغرافیایی شان، چندان واضح نیست. این نوشتار، سفری است به دنیای پشت دیوارهای بلند این مراکز، تا با نگاهی دقیق و جزئی، به ابهامات پاسخ دهد و تصویر روشنی از بزرگترین زندان های مرتبط با پایتخت ایران ارائه کند.

ندامتگاه تهران بزرگ (فشافویه): پایتخت زندان های پایتخت

زمانی که صحبت از بزرگترین زندان تهران می شود، نام «ندامتگاه تهران بزرگ» یا همان زندان فشافویه، بی شک در صدر فهرست قرار می گیرد. این مرکز عظیم، که در ابتدا با هدفی متفاوت ساخته شد، اکنون به مهم ترین و وسیع ترین مرکز نگهداری محکومان حوزه قضایی استان تهران تبدیل شده است. ندامتگاه تهران بزرگ، نه تنها از نظر مساحت و گنجایش، بلکه از نظر نقش محوری در سیستم قضایی پایتخت، جایگاهی بی بدیل دارد.

نام ها و کارکردها

این ندامتگاه با نام های رسمی همچون «ندامتگاه تهران بزرگ» و «زندان مرکزی تهران» شناخته می شود. آنچه این مرکز را در میان دیگر زندان ها متمایز می کند، تحول کاربری آن است. در ابتدا، هدف از ساخت آن، ایجاد اردوگاهی برای محکومان جرایم مواد مخدر در استان تهران بود؛ مرکزی که بتواند این گروه از زندانیان را از سایر محکومان جدا کند و فضایی متناسب برای اصلاح و بازپروری آن ها فراهم آورد. با این حال، با گذشت زمان و گسترش نیازهای سیستم قضایی، فشافویه به تدریج به زندان اصلی و مرکزی استان تهران تبدیل شد و انواع مختلفی از جرایم و محکومان را در خود جای داد.

موقعیت جغرافیایی و دسترسی

ندامتگاه تهران بزرگ در ۳۲ کیلومتری جنوب تهران، در منطقه فشافویه شهر حسن آباد و در کیلومتر ۱۲ آزادراه تهران به قم واقع شده است. این موقعیت، آن را در فاصله ای مناسب از شلوغی پایتخت قرار می دهد، اما در عین حال، دسترسی به آن را برای خانواده ها و وکلای زندانیان آسان می کند. جاده های دسترسی به این زندان، با وجود فاصله از شهر، مسیری مستقیم و نسبتاً هموار را پیش روی بازدیدکنندگان قرار می دهد.

ابعاد فیزیکی و ظرفیت: مقیاسی فراتر از تصور

ندامتگاه تهران بزرگ، با مساحتی کلی حدود ۱۱۰ هکتار، خود گواه بر عظمت این مجموعه است. زیربنای بخش اردوگاه محکومان مواد مخدر آن به تنهایی بالغ بر ۷۰ هزار مترمربع می رسد. این زندان شامل ۳۸ سوله است که از این تعداد، ۲۶ سوله به عنوان اندرزگاه هایی با ظرفیت هر کدام ۳۰۰ نفر (مجموعاً ۲۴ اندرزگاه)، برای اسکان زندانیان طراحی شده اند. ۱۲ سوله دیگر نیز به بخش های پشتیبانی و حفاظت اختصاص دارد که شامل فضاهای اداری، درمانی، خدماتی و امنیتی می شود.

گنجایش اسمی این ندامتگاه، رقمی در حدود ۱۷,۰۰۰ نفر است. این عدد، نشان دهنده پتانسیل بالای این مرکز برای پذیرش تعداد زیادی از زندانیان است. البته، باید توجه داشت که گنجایش اسمی همیشه با جمعیت واقعی زندانیان تفاوت دارد و در بسیاری از موارد، مراکز نگهداری با پدیده تراکم بیش از ظرفیت مواجه هستند. ساخت این مجموعه عظیم، حدود ۱۵ سال به طول انجامیده و هزینه ای در حدود ۱۰۰ تا ۱۲۰ میلیارد تومان را در بر داشته است.

ندامتگاه تهران بزرگ (فشافویه) با گنجایش اسمی ۱۷,۰۰۰ نفر و مساحت ۱۱۰ هکتار، به عنوان بزرگترین زندان اختصاص یافته به حوزه قضایی تهران، نقشی حیاتی در مدیریت زندانیان پایتخت ایفا می کند.

چرا بزرگترین زندان تهران نامیده می شود؟

عنوان بزرگترین زندان تهران بیشتر به دلیل نقش و کارکرد ندامتگاه تهران بزرگ در حوزه قضایی استان تهران و همچنین گنجایش بسیار بالای آن برای زندانیان تهرانی به آن اطلاق می شود. این زندان به مثابه یک شریان اصلی در سیستم کیفری پایتخت عمل کرده و مقصد اصلی بسیاری از محکومان و متهمان است که از سوی دادگاه های تهران روانه زندان می شوند. مقیاس عظیم آن و اختصاص یافتنش به تهران، آن را از دیگر مراکز متمایز می کند.

نکات قابل توجه و حواشی مرتبط با این زندان

ندامتگاه تهران بزرگ، علاوه بر ابعاد فیزیکی و کارکردی، حواشی و چالش هایی را نیز در خود جای داده است که آن را به یکی از مراکز حساس و خبرساز کشور تبدیل کرده است:

• وضعیت نگهداری و چالش ها: گزارش های متعددی از کمبود امکانات پزشکی و بهداشتی و شرایط غیر استریل در این زندان حکایت دارد. این وضعیت، نگرانی هایی را درباره سلامت و رفاه زندانیان به وجود آورده است.
• عدم رعایت قانون تفکیک جرایم: یکی از انتقادات اصلی وارده به این زندان، عدم رعایت قانون تفکیک جرایم است. بر اساس این قانون، زندانیان عقیدتی و سیاسی باید در فضایی جداگانه از زندانیان جرایم عادی نگهداری شوند، اما متاسفانه این اصل در فشافویه همواره مورد بی توجهی قرار گرفته است. نگهداری زندانیان سیاسی و عقیدتی در کنار بزهکاران عادی، چالش های متعددی را برای آنان ایجاد کرده است.
• حوادث و اتفاقات مهم: زندان فشافویه شاهد حوادث تلخی نیز بوده است. از جمله می توان به ضرب و شتم دراویش گنابادی در سال ۱۳۹۷ اشاره کرد که در پی تحصن آنان در اعتراض به بدرفتاری ها صورت گرفت و منجر به واکنش سازمان های حقوق بشری شد. همچنین، قتل فجیع علیرضا شیرمحمدعلی، یک زندانی سیاسی، در این زندان با ۳۰ ضربه چاقو، یکی از نقاط سیاه تاریخ این مجموعه به شمار می رود.
• تحریم های بین المللی: به دلیل نقض جدی حقوق بشر، وزارت خزانه داری آمریکا در سال ۱۳۹۸ و اتحادیه اروپا در فروردین ۱۴۰۰، این زندان را مورد تحریم قرار دادند که نشان دهنده عمق نگرانی های بین المللی درباره وضعیت آن است.
• زندانیان شناخته شده: این زندان میزبان برخی از چهره های شناخته شده نیز بوده است، از جمله امیرحسین مقصودلو، معروف به امیر تتلو، که دوران محکومیت خود را در این ندامتگاه گذرانده است.

زندان قزل حصار: ابهت و گستردگی در قلب البرز با پیوند تهران

در میان تمامی ندامتگاه ها، نام زندان قزل حصار نه تنها در ایران، که حتی در خاورمیانه به عنوان یکی از بزرگترین و گسترده ترین مراکز نگهداری زندانیان شناخته می شود. گرچه این زندان از نظر جغرافیایی در استان البرز قرار دارد، اما ارتباط تنگاتنگی با حوزه قضایی استان تهران دارد و بخش قابل توجهی از متهمان و محکومان مراجع قضایی پایتخت را در خود جای داده است.

موقعیت جغرافیایی و ارتباط با تهران

قزل حصار در محله کیان مهر، واقع در مهرشهر کرج و در استان البرز قرار دارد. این موقعیت، آن را از نظر اداری در حوزه استان البرز قرار می دهد، اما از منظر کارکردی و سیاست های سازمان زندان ها، متهمان و محکومان بسیاری از شهرستان ها و استان تهران نیز به این مرکز منتقل می شوند. این پیوند عملیاتی، قزل حصار را به زندانی حیاتی و مرتبط با تهران تبدیل کرده است.

تاریخچه و ابعاد ساختاری

زندان قزل حصار با پیشینه ای دیرینه، در سال ۱۳۴۳ خورشیدی و در دوران حکومت پهلوی احداث شد. این ندامتگاه عظیم شامل دو بخش اصلی است: بخش جنوبی آن ندامتگاه قزل حصار و بخش شمالی آن ندامتگاه مرکزی کرج نام دارد. ساختار آن شامل ۹ اندرزگاه، ۷ واحد ملاقات و ۱۴ واحد ستادی است که همگی برای مدیریت و نگهداری تعداد عظیمی از زندانیان طراحی شده اند.

زمانی که قزل حصار ساخته شد، برنامه ریزی اولیه برای نگهداری حدود ۵,۰۰۰ زندانی بود. اما با گذشت زمان و افزایش جمعیت کیفری، این عدد به شکلی چشمگیر افزایش یافت؛ تا سال ۱۳۹۰، بیش از ۲۰,۰۰۰ نفر در این زندان محبوس بودند که ۱۳,۰۰۰ نفر از آن ها به جرایم مرتبط با مواد مخدر محکوم شده بودند. این ارقام، ابعاد بی نظیر این مرکز را به خوبی نشان می دهد. قزل حصار میزبان طیف وسیعی از محکومان است، از جمله کسانی که به حبس ابد، اعدام، و جرایم سنگین و سبک مواد مخدر محکوم شده اند.

چرا از آن به عنوان بزرگترین زندان ایران و حتی خاورمیانه یاد می شود؟

این عنوان، نه تنها به دلیل گنجایش خارق العاده و تعداد بسیار بالای زندانیان، بلکه به خاطر جامعیت آن در نگهداری انواع مختلف زندانیان از سراسر کشور و تهران، به قزل حصار اطلاق می شود. قزل حصار به دلیل مقیاس بی بدیل و نقش مهمش در سیستم زندانبانی کشور، در اذهان عمومی و حتی در گزارش های رسمی، به عنوان بزرگترین زندان ایران و حتی خاورمیانه مطرح است.

زندان قزل حصار، واقع در کرج، نه تنها به عنوان بزرگترین زندان ایران، بلکه به دلیل گستردگی و نگهداری انواع مختلف زندانیان از جمله محکومان حوزه قضایی تهران، جایگاهی مهم و بی رقیب دارد.

نکات قابل توجه و حواشی مرتبط با این زندان

زندان قزل حصار نیز همچون دیگر مراکز بزرگ، با حواشی و چالش های بسیاری مواجه بوده است:

• وضعیت بهداشتی و درمانی: همواره انتقاداتی جدی درباره عدم رسیدگی های پزشکی و بهداشتی کافی در این زندان مطرح بوده است. گزارش ها حاکی از کمبود امکانات، تراکم زندانیان و شرایط نامناسب بهداشتی است که می تواند سلامت زندانیان را به خطر بیندازد.
• حوادث مهم:
  • هک سامانه ها: در بهمن ماه ۱۴۰۰، گروه عدالت علی با هک سامانه های این زندان، اطلاعات و اتهامات ۱۸۴۶ زندانی را افشا کرد که شامل اتهاماتی نظیر «اخلال در نظم»، «فعالیت تبلیغی علیه نظام» و «توهین» به رهبران جمهوری اسلامی بود.
  • شورش سال ۱۳۸۹: در اسفند ماه ۱۳۸۹، شورشی از سوی قاچاقچیان و محکومان به حبس ابد در یکی از بندهای قزل حصار رخ داد. این درگیری ها که با هدف فرار آغاز شد، به تخریب و آتش سوزی انجامید و به گفته منابع، ده ها کشته و زخمی بر جای گذاشت.
  • اعدام های دسته جمعی: در سال ۱۳۹۴، قزل حصار شاهد موج گسترده ای از اعدام های دسته جمعی بود. در فاصله اردیبهشت تا خرداد همان سال، دست کم ۷۷ زندانی مرتبط با مواد مخدر به صورت گروهی اعدام شدند که با اعتراضات و درخواست های عفو از سوی زندانیان دیگر همراه بود.

سفری به دیگر ندامتگاه های تهران و پیرامون: شناخت جامع تر

پایتخت و حومه آن، مجموعه ای از زندان های مهم را در خود جای داده که هر کدام ویژگی ها و کارکردهای خاص خود را دارند. شناخت این مراکز، دیدگاهی کامل تر درباره سیستم قضایی و زندان داری در ایران به دست می دهد.

زندان اوین: نامی آشنا در شمال پایتخت

نام اوین، برای بسیاری از مردم ایران و جهان، تداعی گر یکی از مشهورترین زندان های کشور است. این زندان در سال ۱۳۵۰ در منطقه خوش آب و هوای شمال تهران ساخته شد و به سرعت به شهرت جهانی دست یافت. اوین به طور خاص برای نگهداری زندانیان سیاسی، عقیدتی و جرایم مالی شناخته می شود و نام بسیاری از چهره های برجسته تاریخ معاصر ایران با آن گره خورده است. از جمله زندانیان شناخته شده ای که در این ندامتگاه دوران حبس خود را گذرانده اند می توان به بابک زنجانی، مهدی هاشمی، حمیدرضا بقایی، سعید مرتضوی و محمدرضا رحیمی اشاره کرد.

با وجود شهرت، این زندان تنها یک مرکز نگهداری نیست. امکانات ویژه ای نیز برای زندانیان در نظر گرفته شده است، از جمله کارگاه های اشتغال زایی در حوزه های خیاطی، صنایع کامپیوتری، معرق کاری، مکانیک، موسیقی، تئاتر، الکترونیک و برق ساختمان، و آرایشگری. این کارگاه ها با هدف توانمندسازی زندانیان و ایجاد فرصت های شغلی برای آنان پس از آزادی، توسط بنیاد تعاون زندانیان و سازمان آموزش فنی و حرفه ای برگزار می شوند.

زندان رجایی شهر (گوهردشت): مرکزی برای جرایم خشن

در شهر کرج، ندامتگاهی دیگر با نام رجایی شهر یا گوهردشت قرار دارد که تمرکز آن بر نگهداری جرایم خشن و مجرمین خطرناک است. این زندان، میزبان محکومان به قتل، سرقت مسلحانه و دیگر جرایم سنگین است. در این مرکز، تلاش هایی برای بازپروری و سازش زندانیان نیز صورت می گیرد؛ دوره های سازش و صلح با همکاری قوه قضاییه و سازمان زندان ها برگزار می شود تا به زندانیان و خانواده هایشان کمک کند تا فرد بتواند مسیر بازگشت به جامعه را هموار کند.

موضوع انتقال زندان رجایی شهر از شهر در سال های اخیر بارها مطرح شده بود، اما با مخالفت هایی روبه رو شد و بحث جابه جایی این ندامتگاه فعلاً منتفی به نظر می رسد. موقعیت آن در داخل شهر، همواره چالش هایی را برای ساکنان اطراف ایجاد کرده است.

ندامتگاه زنان قرچک ورامین (ندامتگاه شهر ری): دنیایی برای زنان

در جاده قرچک به ورامین، ندامتگاهی خاص و مهم وجود دارد که منحصراً برای زنان طراحی شده است: ندامتگاه زنان قرچک ورامین، که با نام ندامتگاه شهر ری نیز شناخته می شود. این مرکز، میزبان زنانی است که به دلیل جرایم عمومی همچون قتل، سرقت، حمل و توزیع مواد مخدر و… محکوم شده اند.

در این ندامتگاه نیز کارگاه های اشتغال زایی مانند خیاطی، گلدوزی و آرایشگری فراهم شده است تا زنان بتوانند در طول دوران حبس خود، مهارت کسب کرده و درآمد داشته باشند. جالب آنکه، بیشترین جرایم در این ندامتگاه مربوط به مواد مخدر و پس از آن سرقت است. یکی از امکانات قابل توجه این مرکز، وجود مهدکودک برای مادرانی است که فرزندان خردسال خود را به همراه دارند، امکانی که تلاش می کند تا حدودی از دشواری های دوران محکومیت برای مادران بکاهد.

زندان کهریزک: از گمنامی تا شهرت تلخ

نام کهریزک، که روزگاری تنها به عنوان بازداشتگاهی در شهر سنگ، از توابع شهر ری (جنوب تهران) شناخته می شد و تا سال ۱۳۸۸ گمنام بود، پس از حوادث اعتراضات سال ۱۳۸۸ به شهرت جهانی رسید. ماجرای درگذشت محسن روح الامینی و دیگر زندانیان در این بازداشتگاه، انتقادات گسترده ای را علیه آن برانگیخت و تا جایی پیش رفت که مقام معظم رهبری دستور تعطیلی این بازداشتگاه را صادر کردند. کهریزک اکنون به نمادی از اهمیت حقوق بشر و لزوم نظارت بر مراکز نگهداری محکومان تبدیل شده است.

پاسخ نهایی: بزرگترین زندان تهران کجاست؟

در پایان این بررسی جامع، می توان با اطمینان بیشتری به پرسش اصلی «بزرگترین زندان تهران کجاست؟» پاسخ داد. از نظر کارکردی، مدیریت مستقیم برای زندانیان استان تهران و ظرفیت پذیرش بسیار بالا، ندامتگاه تهران بزرگ (فشافویه) به عنوان بزرگترین زندان تهران محسوب می شود. این مرکز، نقش محوری در سیستم قضایی پایتخت ایفا می کند و اکثریت قریب به اتفاق محکومان تهران را در خود جای می دهد.

در کنار آن، زندان قزل حصار، گرچه از نظر جغرافیایی در استان البرز قرار دارد، اما به دلیل مقیاس عظیم و جامعیت آن در نگهداری انواع زندانیان از سراسر کشور و تهران، به عنوان بزرگترین زندان ایران و حتی خاورمیانه شناخته می شود و پیوندی ناگسستنی با حوزه قضایی تهران دارد.

شناخت این زندان ها، ویژگی هایشان و چالش هایی که با آن روبه رو هستند، برای آگاهی عمومی و فهم بهتر ساختار قضایی کشورمان امری ضروری است. هر یک از این مراکز، بخش هایی از تاریخ معاصر و مسائل اجتماعی ایران را در خود جای داده اند و داستان هایی از رنج و امید، قانون و عدالت، و تلاش برای اصلاح و بازگشت به جامعه را روایت می کنند.