خلاصه کتاب هدف زندگی مرتضی مطهری – هر آنچه باید بدانید
خلاصه کتاب هدف زندگی ( نویسنده مرتضی مطهری )
در اعماق وجود هر انسانی، پرسشی بنیادین ریشه دارد: هدف زندگی چیست؟ استاد شهید مرتضی مطهری در کتاب «هدف زندگی»، با تحلیل دیدگاه های مختلف بشری و تبیین جهان بینی توحیدی اسلام، راهی روشن و عمیق به سوی یافتن پاسخ این سؤال حیاتی می گشاید و معنای واقعی حیات را نمایان می سازد. این کتاب، همچون نوری در تاریکی ابهامات، مسیر کمال و سعادت حقیقی را پیش روی انسان قرار می دهد.
زندگی پرفراز و نشیب انسان همواره با جستجوی معنا همراه بوده است. از دیرباز تاکنون، هر فردی در خلوت خویش یا در میان جوامع، در پی درک چرایی وجود خود و غایت حرکت خویش بوده است. این جستجو، نه تنها پاسخی برای آرامش درونی است، بلکه تعیین کننده جهت گیری ها، انتخاب ها و مسیر کلی زندگی هر شخص می شود. در این میان، برخی به سادگی از کنار این پرسش می گذرند و در روزمرگی های زندگی گم می شوند، در حالی که عده ای دیگر، با کنجکاوی و شور فراوان، به دنبال کشف این راز بزرگ هستند. برای این دسته از جویندگان حقیقت، آثار اندیشمندان و عارفان می تواند راهگشا باشد. استاد شهید مرتضی مطهری، یکی از برجسته ترین متفکران اسلامی در دوران معاصر، با نگاهی عمیق و جامع، به این پرسش کلیدی پرداخته است. اثر ماندگار او، «هدف زندگی»، تلخیصی از سلسله درس هایی است که در دهه پنجاه شمسی ایراد شده و اکنون، پس از سال ها، همچنان تازگی و اهمیت خود را حفظ کرده است. این کتاب، تنها یک مطالعه فلسفی نیست، بلکه دعوتی است به تأمل در ابعاد وجودی خویش و کشف پتانسیل های بی نهایت انسانی.
آشنایی با نویسنده و کتاب: استاد شهید مرتضی مطهری و هدف زندگی
پیش از آنکه به ژرفای اندیشه های استاد مطهری در باب هدف زندگی بپردازیم، شایسته است نگاهی به شخصیت و جایگاه این متفکر بزرگ داشته باشیم. مرتضی مطهری (۱۲۹۸-۱۳۵۸ ش)، از جمله ستارگان درخشان حوزه علمیه قم و از برجسته ترین سخنوران و نظریه پردازان جمهوری اسلامی ایران بود. زندگی او آمیخته با تحصیل علم، تدریس، تألیف و مبارزه بود. شاگردی اساتید بزرگی چون علامه طباطبائی و سید محمدحجت، بنیان های فکری او را استحکام بخشید. شهید مطهری در طول حیات پربرکت خود، تلاش کرد تا ایدئولوژی اصیل اسلامی را از طریق درس، سخنرانی و تألیف کتاب ارائه دهد. آثار او که شامل عناوینی چون «حماسه حسینی»، «عدل الهی»، «تعلیم و تربیت در اسلام» و «آزادی معنوی» می شود، گنجینه ای ارزشمند برای شناخت اسلام ناب محمدی (ص) است. او سرانجام در دوازدهم اردیبهشت ۱۳۵۸ توسط گروهک های منافقین به شهادت رسید و اندیشه هایش به میراثی جاودان برای نسل های آتی بدل گشت.
کتاب «هدف زندگی»، مجموعه ای از پنج درس است که استاد مطهری در سال ۱۳۵۱ شمسی در سلسله درس های «جهان بینی اسلامی» ایراد کرده است. این اثر نه تنها به بررسی هدف زندگی از دیدگاه قرآن کریم می پردازد، بلکه اندیشه های بشری را نیز در این زمینه تحلیل و نقد می کند. اهمیت این کتاب در آن است که در دوره ای که بسیاری از جوانان در میان ایدئولوژی های مختلف سرگردان بودند، راهی روشن و منطقی برای یافتن معنای زندگی ارائه داد. این اثر، همچنان در زمان معاصر که انسان با بحران هویت و معنا دست و پنجه نرم می کند، حیاتی و روشنگر است. مطالعه این کتاب، فرصتی است تا با یکی از اساسی ترین پرسش های وجودی بشر، از منظر یک متفکر اسلامی آشنا شویم و راهی برای زندگی هدفمندتر بیابیم. استاد مطهری در این درس ها، افق بحث را از هر طرف می گشاید و اندیشه آدمی را به سیر در عرصه های گوناگون می کشاند. اگر هدف زندگی چنان که قرآن می خواهد، آشکار گردد و مورد توجه قرار گیرد، زندگی ها گرم و نورانی می شود و انسانی دیگر و جامعه ای دیگر در صحنه حیات رخ می نماید؛ همان چیزی که بشر امروز سخت تشنه آن است.
دیدگاه های بشری پیرامون کمال و هدف زندگی (از منظر مطهری)
استاد مطهری در تبیین هدف زندگی، ابتدا به بررسی دیدگاه های مختلف بشری پیرامون مفهوم کمال انسان و به تبع آن، هدف زندگی می پردازد. او این نظرات را از ابعاد گوناگون مورد تحلیل قرار می دهد تا بستری برای ارائه دیدگاه جامع اسلامی فراهم آورد. این بخش از کتاب، نشان دهنده احاطه استاد بر اندیشه های مختلف و نگاه موشکافانه ایشان است.
نگاه عرفا: وصول به حقیقت مطلق
از دیدگاه عرفا، کمال انسان در «وصول به حقیقت» خلاصه می شود. این حقیقت، یگانه و مطلق است و چیزی جز خدا نیست. سیر به سوی این حقیقت، با مرکب «عشق» صورت می گیرد و راه رسیدن به آن، راه دل و قلب است، نه صرفاً راه فکر و فلسفه. عارفان معتقدند که هر کمال دیگری، یا راهی برای رسیدن به این کمال غایی است و یا نتیجه و نشئت گرفته از آن. برای مثال، زهد و تواضع کمال دانسته می شوند، زیرا شروط این راه هستند و به انسان کمک می کنند تا به حقیقت نزدیک تر شود. دستگیری و ارشاد دیگران نیز نیکوست، چرا که اثری از این عشق الهی و وصول به حقیقت محسوب می شود. در این نگاه، «جز خدا هیچ نیست»، نه به معنای انکار وجود ماسوی الله، بلکه به معنای آنکه هر آنچه هست، از اوست و در برابر هستی مطلق او، دیگران هیچ اند.
نگاه حکما: کمال عقل نظری و عملی
حکما با توجه به دو جنبه «یدالفوقی» (مربوط به روح و عقل) و «یدالبدنی» (مربوط به جسم و غرایز) در انسان، کمال او را در دو بخش می بینند:
- کمال عقل نظری: این جنبه از کمال در «حکمت» و دریافت حقایق آن چنان که هست، خلاصه می شود.
- کمال عقل عملی: این جنبه در «عدالت» تحقق می یابد، به این معنا که عقل بر تمامی قوای شهوانی، غضبی و وهمی انسان مسلط باشد و سهم و خط هر قوه را بدون افراط و تفریط، به آن بدهد.
در این دیدگاه، تسلط عقل بر غرایز، به مثابه تنظیم و تعدیل آن ها، کمالی برای انسان به شمار می رود. حکما معتقدند که فیض حکمت به هر که خواهد داده می شود و هر که حکمت یافت، خیر کثیری یافته است.
دیدگاه های دیگر درباره کمال انسان
استاد مطهری در ادامه به دیدگاه های دیگری نیز اشاره می کند که هر یک بعدی از ابعاد کمال انسانی را برجسته می سازند:
- کمال در عواطف: برخی معتقدند کمال انسان در عواطف او، به ویژه در «محبت» است، یا دست کم محبت یکی از ارکان اصلی کمال به شمار می رود.
- کمال در زیبایی: این دیدگاه، کمال را نه در زیبایی جسمانی، بلکه در «زیبایی روحی» می داند. اخلاق، علم، و هنر چون زیبا هستند، کمال محسوب می شوند. حقیقت نیز چون زیباست، کمال است.
- کمال در قدرت: این نظریه که عمدتاً در غرب متداول بوده، کمال انسان را در «قدرت» و تسلط بر جهان و همنوعان می داند.
استاد مطهری پس از تبیین این دیدگاه ها، به نقد یا محدودیت های احتمالی آن ها اشاره می کند. او هرچند این ابعاد را بخشی از کمال می داند، اما منطق اسلام را فراتر از آن ها معرفی می کند؛ منطقی که حقیقت خدا را آنچنان والا می داند که سایر اشیا در برابر او هیچ محسوب می شوند و در حقیقت، نور آسمان ها و زمین اوست. این تحلیل جامع، بستری را برای درک عمیق تر هدف زندگی از منظر جهان بینی توحیدی اسلام فراهم می آورد.
هدف زندگی از منظر جهان بینی اسلامی: حقیقت توحید و غایت وجود
پس از بررسی دیدگاه های بشری، استاد مطهری به تبیین هدف زندگی از منظر جهان بینی عمیق و توحیدی اسلام می پردازد. در این بخش، او با استناد به آموزه های قرآنی و روایی، غایت حقیقی وجود انسان را آشکار می سازد.
هدف اصلی و یگانه: خدا (توحید نظری و عملی فردی)
در منطق اسلام، هدف غایی و یگانه، چیزی جز «خدا» نیست. توحید نظری و عملی اسلام جز این اقتضا نمی کند که همه چیز در برابر هستی مطلق او، سراب باشد. قرآن کریم در آیه ۵۳ سوره فصلت می فرماید: «به زودی آیه های خویش را در آفاق و در ضمیرهایشان به آنها نشان می دهیم تا بر آن ها محقق شود که قرآن حق است.» و همچنین در آیه ۴۵ و ۴۶ سوره احزاب، پیامبر (ص) را دعوت کننده به سوی خدا معرفی می کند. این آیات به وضوح نشان می دهند که خداوند، حقیقت مطلق و یگانه، خود هدف است و نه صرفاً وسیله ای برای رسیدن به اهداف دیگر، حتی بهشت یا فرار از جهنم.
ایمان به خدا در اسلام، کمال ذاتی محسوب می شود. یعنی نفس پیوند انسان با حق، خود کمال است، فارغ از فواید و آثاری که ایمان به همراه دارد. این نگاه، تفاوت بنیادینی با تلقی های سطحی از ایمان دارد که خدا را تنها وسیله ای برای کسب منافع دنیوی یا اخروی می پندارند. در اندیشه مطهری، یک مؤمن حقیقی، وقتی به خدا ایمان می آورد، دیگر همه چیز در نظرش هیچ می شود، چرا که او حقیقت بی نهایت را یافته است.
تحلیل آیه ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون و معنای واقعی عبادت
یکی از مهمترین آیات در تبیین هدف آفرینش، آیه «ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون» (من جن و انس را نیافریدم مگر برای آنکه مرا بپرستند) است. استاد مطهری به نقد برداشت های سطحی از این آیه می پردازد که عبادت را تنها به معنای انجام مناسک و اعمال ظاهری برای رسیدن به بهشت یا فرار از جهنم می دانند. او این نوع نگاه را، کمالی در حد حیوانی می شمارد، چرا که در واقع انسان را حیوانی می داند که در جهان دیگر هم می تواند به زندگی حیوانی خود ادامه دهد.
در منطق اسلام هدف فقط یک چیز است و آن خداست. اصولا توحید اسلام جز این اقتضا نمی کند، اگر هم هدف دیگری معرفی می کند مانند بهشت و یا فرار از جهنم، هدف های درجه دوم است برای انسان هایی که از این هدف های خیلی پست جهنمی باید رهایی پیدا کنند… پس، از نظر ما خود ایمان به خدا هدف است و به عبارت دیگر خود خدا هدف است.
مراتب و عمق عبادت در اسلام
عبادت در اندیشه مطهری دارای مراتب و درجات عمیقی است که از عبادت وسیله ای فراتر می رود و به عبادتی ذاتی و غایی تبدیل می شود.
- عبادت سطحی (وسیله ای): این نوع عبادت، صرفاً برای بهشت یا فرار از جهنم است و انگیزه آن بیشتر ترس یا طمع است. این نوع عبادت هرچند بهتر از عدم عبادت است، اما کمال حقیقی انسان را نشان نمی دهد. در این مرتبه، خدا وسیله ای برای رسیدن به خواسته های انسان، ولو خواسته های اخروی، محسوب می شود.
- عبادت شاکرانه، محبانه، عاشقانه (ذاتی و غایی): در این مرتبه، پرستش به مفهومی برابر با «عشق به حقیقت مطلق» پیدا می کند. انسان خدا را نه به خاطر پاداش یا ترس، بلکه به خاطر خود او، به خاطر کمال و جمال بی نهایت او می پرستد. در این نوع عبادت، خدا خود حقیقت و مطلوب حقیقی می گردد. حدیث قدسی «ما عبدتک خوفاً من نارک و لا طمعاً فی جنتک و لکن وجدتک اهلا للعباده فعبدتک» (من تو را نه از ترس آتشت، و نه به طمع بهشتت، بلکه چون شایسته عبادت یافتی، پرستش کردم) اوج این نوع عبادت را نشان می دهد.
استاد تأکید می کند که وقتی گفته می شود: «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون»، هدف اصلی، مرتبه عالی عبادت است و اگر کسی به آنجا نرسد، مرتبه پایین تر آن، از هیچ بهتر است. اینجاست که عبادت اوج می گیرد و از زمین تا آسمان با عبادتی که خدا را وسیله مشتهیات حیوانی، ولو در جهان دیگر، قرار می دهد، تفاوت دارد.
پیوند ناگسستنی اهداف فردی و اجتماعی: خداشناسی و برقراری عدل
یکی از عمیق ترین و چالش برانگیزترین مباحث در فلسفه اسلامی، پیوند میان اهداف فردی (مانند خداشناسی و خداپرستی) و اهداف اجتماعی (مانند برقراری عدل و قسط) است. استاد مطهری در کتاب «هدف زندگی» به این پرسش کلیدی می پردازد که آیا هدف اصلی پیامبران، تنها خداشناسی فردی بوده یا برپایی عدل اجتماعی نیز به همان اندازه اهمیت داشته است؟ و چگونه این دو هدف، با یکدیگر در جهان بینی توحیدی اسلام گره می خورند.
قرآن کریم، هم از دعوت به سوی خدا سخن می گوید (مانند آیه احزاب ۴۵ و ۴۶) و هم بر برپایی قسط و عدل تأکید می کند (مانند آیه حدید ۲۵: «ما پیامبران خویش را با دلایل روشن فرستادیم و با آنها کتاب و معیار فرود آوردیم تا مردم عدل و قسط را به پا دارند»). این دو جنبه، یعنی دعوت به توحید نظری و عملی فردی، و اقامه عدل و قسط در جامعه (توحید عملی اجتماعی)، چهار نظریه را در پاسخ به پرسش رابطه این دو هدف مطرح می سازد:
چهار نظریه درباره اهداف پیامبران
استاد مطهری چهار نظریه را در خصوص رابطه اهداف فردی و اجتماعی پیامبران مطرح می کند:
۱. اهداف ثنوی (دو مقصد مستقل)
این نظریه بر این باور است که پیامبران دو مقصد مستقل داشته اند: یکی مربوط به سعادت اخروی (توحید نظری و عملی فردی) و دیگری مربوط به سعادت دنیوی (توحید اجتماعی). به عبارتی، هم به توحید اجتماعی پرداخته اند تا سعادت دنیوی بشر را تامین کنند و هم به توحید فردی برای سعادت اخروی.
۲. توحید اجتماعی هدف اصلی و توحید فردی مقدمه
بر اساس این دیدگاه، هدف اصلی، توحید اجتماعی است و توحید نظری و عملی فردی، تنها مقدمه ای لازم برای تحقق آن است. در این نگاه، شناخت خدا یا پرستش او، فی حدذاته برای انسان ضروری نیست، بلکه چون کمال انسان در ما شدن و توحید اجتماعی است و این امر بدون توحید فردی ممکن نیست، خداوند معرفت و پرستش خود را فرض کرده است.
۳. خداشناسی هدف اصلی و توحید اجتماعی وسیله
این نظریه معتقد است که هدف اصلی، شناخت خدا و نزدیک شدن به اوست. توحید اجتماعی و ارزش های اجتماعی و اخلاقی (مانند عدل، آزادی، مساوات) تنها مقدمه و وسیله ای برای وصول به این هدف عالی هستند. ارزش این ها، ارزش مقدمی و وسیله ای است و با قطع نظر از ذی المقدمه (یعنی خداشناسی)، بود و نبود آن ها علی السویه است. این ها صرفاً شرایط وصول به کمال هستند نه خود کمال.
۴. دیدگاه اصیل شهید مطهری: مراتب و درجات یک حقیقت
استاد مطهری نظریه چهارم را برگزیده و آن را بسط می دهد. او بر خلاف نظریه سوم، معتقد است که هرچند غایت انسان و کمال او در حرکت به سوی خدا خلاصه می شود و ادعای اهداف ثنوی یا هدف صرفاً فلاح دنیوی شرک و ماده پرستی است، اما ارزش های اجتماعی و اخلاقی، با وجود اینکه مقدمه وصول به ارزش اصیل و یگانه (خداشناسی و خداپرستی) هستند، فاقد ارزش ذاتی نیستند.
ایشان رابطه مقدمه و ذی المقدمه را دو گونه می داند:
- رابطه وسیله ای محض: در این گونه، مقدمه (مثل سنگ روی نهر برای عبور یا نردبان برای پشت بام) پس از رسیدن به ذی المقدمه، دیگر ارزشی ندارد و وجود و عدمش علی السویه است.
- رابطه مرتبه ای: در این گونه، مقدمه (مانند معلومات کلاس های پایین برای کلاس های بالاتر) در عین اینکه وسیله عبور به ذی المقدمه است، خودش مرتبه ضعیفی از ذی المقدمه محسوب می شود. پس از وصول به ذی المقدمه نیز وجودش ضروری است و از دست رفتنش به معنای از دست رفتن بخش مهمی از کمال است.
استاد مطهری تأکید می کند که ارزش های اخلاقی و اجتماعی نسبت به معرفت حق و پرستش حق، از نوع دوم هستند. چنین نیست که اگر انسان به معرفت کامل حق و پرستش حق رسید، وجود و عدم راستی، درستی، عدل، کرم و احسان بی اثر باشد. زیرا اخلاق عالی انسانی نوعی «خداگونه بودن» است (تَخَلّقوا بِاخلاقِ الله) و در حقیقت، درجه و مرتبه ای از خداشناسی و خداپرستی محسوب می شوند، حتی اگر انسان به صورت آگاهانه به ریشه فطری آن ها توجه نداشته باشد.
از این روست که معارف اسلامی می گوید دارندگان اخلاق فاضله از قبیل عدالت، احسان و جود، هرچند مشرک یا کافر غیرمعاند باشند، اعمالشان در جهان دیگر بی اثر نیست و به نوعی ماجورند. این افراد، بدون آنکه خودآگاه باشند، به درجه ای از خداپرستی رسیده اند، چرا که حرکت به سوی این ارزش ها، خود حرکتی به سوی صفات الهی است. این دیدگاه، پیوندی عمیق میان فرد و جامعه، و میان خداپرستی و عدالت اجتماعی برقرار می کند و آن ها را نه دو هدف جداگانه، بلکه مراتب و جلوه های یک حقیقت واحد می داند.
نتیجه گیری: هدفمند زیستن در پرتو اندیشه های مطهری
در پایان این سیر مطالعاتی در اندیشه های والای شهید مرتضی مطهری، می توان به یک جمع بندی جامع از مفهوم «هدف زندگی» دست یافت. زندگی انسان، یک سفر بی هدف نیست، بلکه حرکتی است از «او» و به «سوی او». هدف اصلی زندگی، در کمال انسانی و وصول به حقیقت مطلق یعنی خداوند خلاصه می شود. این وصول، نه تنها از طریق خداشناسی نظری، بلکه از طریق خداپرستی عملی در تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی میسر می گردد. عبادت حقیقی، فراتر از انجام مناسک ظاهری، به معنای عشق ورزیدن به حقیقت و متصف شدن به صفات الهی است.
این نگاه عمیق، به زندگی ما در دنیای امروز چه معنایی می بخشد؟ در جهانی که مادی گرایی و سرگردانی معنایی رو به فزونی است، اندیشه های استاد مطهری همچون چراغی روشن، مسیر را نمایان می سازد. زندگی هدفمند، یعنی زندگی ای که هر لحظه آن، هر انتخاب و هر عمل آن، در راستای حرکت به سوی کمال و نزدیک شدن به خداوند باشد. این امر شامل تلاش برای کسب علم، پرورش اخلاق نیکو، و برقراری عدالت در جامعه می شود. همانطور که استاد مطهری تبیین کردند، ارزش های اجتماعی نظیر عدل و احسان، نه تنها وسایلی برای رسیدن به هدف غایی نیستند، بلکه خودشان جلوه هایی از خداپرستی و مراتب ضعیفی از «خداگونه شدن» محسوب می شوند.
بنابراین، برای داشتن زندگی ای هدفمندتر و پرمعناتر، باید نگاهی دوباره به درون خود اندازیم و با تأمل در معنای وجودی مان، در مسیر خداشناسی و خداپرستی گام برداریم. این مسیر، هم به سعادت فردی می انجامد و هم به ساخت جامعه ای عادلانه و اخلاقی کمک می کند. مطالعه عمیق تر و جامع تر کتاب «هدف زندگی» شهید مطهری، بی شک می تواند افق های جدیدی را بر روی هر خواننده ای بگشاید و الهام بخش حرکتی نو در زندگی باشد. این کتاب، دعوتی است به یک زندگی آگاهانه، معنادار و مملو از عشق به حقیقت.
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "خلاصه کتاب هدف زندگی مرتضی مطهری – هر آنچه باید بدانید" هستید؟ با کلیک بر روی کتاب، به دنبال مطالب مرتبط با این موضوع هستید؟ با کلیک بر روی دسته بندی های مرتبط، محتواهای دیگری را کشف کنید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "خلاصه کتاب هدف زندگی مرتضی مطهری – هر آنچه باید بدانید"، کلیک کنید.