کشورهایی که روزگاری جزو خاک ایران بزرگ بودند

کشورهایی که امروزه مرزهای جغرافیایی مستقلی دارند، در گذشته های دور، بخش هایی جدایی ناپذیر از پهنه وسیع و پرشکوه ایران بزرگ محسوب می شدند. از کوهستان های سر به فلک کشیده قفقاز تا دشت های حاصلخیز میان رودان و از فلات مرکزی ایران تا نواحی دوردست آسیای میانه و شبه قاره هند، همگی روزگاری زیر پرچم تمدنی واحد، نبض می زدند. بررسی این سرزمین ها نه تنها از لحاظ تاریخی، بلکه از منظر پیوندهای فرهنگی عمیق و ناگسستنی، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

ایران، نامی که هویت یک تمدن باستانی و پهناور را در دل خود جای داده است، فراتر از مرزهای سیاسی کنونی، سرزمینی به وسعت فرهنگ و تاریخ در اذهان باقی مانده است. این مفهوم که در طول هزاران سال شکل گرفته، حکایت از امپراتوری ها و دولت هایی دارد که بر گستره ای وسیع از مناطق گوناگون حکمرانی می کردند و ردپای عمیقی از زبان، هنر و آداب و رسوم ایرانی از خود بر جای نهادند. اگرچه امروز شاهد جدایی این قلمروهای تاریخی هستیم، اما میراث فرهنگی ایران در جای جای آن ها همچنان زنده و پویاست و حکایت از گذشته ای مشترک دارد که هویت بسیاری از مردمان منطقه را در هم آمیخته است.

ایران بزرگ: ریشه ها و گستره یک تمدن

برای درک وسعت و اهمیت «ایران بزرگ»، لازم است ابتدا به ریشه های نام و مفهوم آن بپردازیم و سپس گستره جغرافیایی این تمدن را در اوج خود تصور کنیم. این سفر به گذشته، ما را با ابعادی از تاریخ آشنا می سازد که شاید در نگاه اول، باورنکردنی به نظر برسد.

تعریف ایران و ایرانشهر: فراز و فرود یک مفهوم

واژه «ایران» که امروز به آن خو گرفته ایم، ریشه ای عمیق در تاریخ و زبان های باستانی دارد. این نام، شکل فارسی شده کلمه «آریانام» است که در زبان های پیشاایرانی و اوستایی به معنای «سرزمین آریایی ها» به کار می رفته است. «ایر» یا «آریا» در این مفهوم، به مردمان نجیب و اصیل اشاره دارد و لذا «ایران» به معنای «سرزمین مردمان خوب» یا «سرزمین مردمان پاک» است. این نام، درون نامی بود که مردمان این سرزمین همواره خود را با آن می شناختند، در حالی که غربیان، تحت تأثیر تاریخ نگاری یونانی، آن را «پرشیا» (پارس) می نامیدند تا اینکه در سال ۱۹۳۵ میلادی، در دوران سلطنت رضاشاه پهلوی، نام رسمی «ایران» در مجامع بین المللی به رسمیت شناخته شد.

مفهوم «ایرانشهر» یا «شاهنشاهی ایران» اما، ابعادی فراتر از یک نام قومی یا زبانی به خود گرفت. این مفهوم در دوران ساسانیان و با پیوند عمیق میان حکومت و روحانیت زرتشتی، بار سیاسی پیدا کرد و به معنای یک قلمرو وسیع و منسجم، تجلی یافت. تصور کنید سرزمینی را که مورخان اولیه چون میرخاوند، وسعت آن را از رود فرات در غرب تا رود سیحون در شرق توصیف کرده اند. این توصیف، بیانگر وسعتی است که بخش های بزرگی از عراق امروزی تا قلب آسیای میانه را در بر می گرفت و در طول تاریخ، با وجود تغییرات فراوان، هویت فرهنگی خود را حفظ کرد.

ریچارد فولتس، مورخ برجسته، معتقد است که مردمان ایران بزرگ، از خاورمیانه تا قفقاز، خوارزم، ماوراءالنهر، بلخ و پامیر، همگی از طریق فرهنگ و آیین ها به هم پیوند خورده بودند. هرچند که خدایان متعددی همچون میترا (خدای پیمان ها) و آناهیتا (خدای آب ها) در کنار اهورامزدا پرستیده می شدند، اما یک همگرایی مذهبی و فرهنگی عمیق، این سرزمین را به هم پیوند می داد. ریچارد فرای نیز «ایران بزرگ» را شامل تمامی مردمان و سرزمین هایی می داند که زبان های ایرانی در آن به کار می رفت و فرهنگ ایرانی در آن رواج داشت، گستره ای که فراتر از مرزهای سیاسی، تا چین و غرب هند نیز امتداد می یافت.

جغرافیای تمدنی ایران بزرگ در اوج شکوه

تصور کنید ایران باستان را در اوج قدرت و گستردگی خود؛ در زمان امپراتوری های بزرگ همچون هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان، قلمرو ایران شامل فلات ایران و جلگه های مجاور آن بود. این پهنه، بخش های وسیعی از قفقاز (شامل ارمنستان، آذربایجان و گرجستان کنونی)، آسیای میانه (تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان)، افغانستان، پاکستان، میان رودان (عراق کنونی) و حتی بخش هایی از چین و هند را در بر می گرفت. در این دوران، سرزمین ها به دو بخش «ایران» و «انیران» (سرزمین های غیرایرانی) تقسیم می شدند که نشان دهنده تمایز فرهنگی و هویتی بود.

برای نمونه، پیش از اشغال آسیای مرکزی و قفقاز توسط روسیه، زبان فارسی در این مناطق زبان اصلی ادبی و فرهنگی بود. آسیای مرکزی، همان جایی است که زبان پارسی نو در آن شکل گرفت و شکوفا شد. حتی اسناد و مدارک تاریخی نشان می دهند که پیش از اشغال عراق توسط انگلستان در اوایل قرن بیستم، زبان فارسی در کردستان عراق نیز به کار می رفت. این گستره جغرافیایی، تنها محدود به سرزمین های تحت فرمانروایی مستقیم نبود، بلکه نفوذ فرهنگی و زبانی ایران، دایره ای بسیار وسیع تر را در بر می گرفت و به نوعی، این مناطق را به «ابرمردمی فرهنگی» پیوند می داد.

در سده های میانی، ایران بزرگ به دو بخش اصلی «عراق عجم» (بخش غربی) و «خراسان بزرگ» (بخش شرقی) تقسیم می شد. سلسله های قدرتمندی چون غزنویان، سلجوقیان و تیموریان، امپراتوری خود را بر پایه این تقسیم بندی اداره می کردند. فرارود و خوارزم نیز اغلب بخشی جدایی ناپذیر از خراسان بزرگ محسوب می شدند، که این موضوع در کتب تاریخی مانند «تاریخ بیهقی» و «فضائل الأنام» به وضوح دیده می شود. قومیت هیچ گاه عامل جدایی در ایران بزرگ نبوده است؛ همانطور که ریچارد فرای می گوید، مردمان آسیای مرکزی، چه ایرانی زبان و چه ترک زبان، همگی یک فرهنگ، یک مذهب و ارزش ها و سنت های یکسان داشتند و تنها عامل جدایی، زبان بود.

فراز و فرود مرزها: علل و عوامل جدایی سرزمین ها

با گذشت زمان، به دلایل گوناگون، این گستره وسیع رو به کاهش نهاد. ضعف حکومت های مرکزی، اختلافات داخلی و مهم تر از همه، دخالت و رقابت قدرت های استعماری، منجر به از دست رفتن بخش های مهمی از این سرزمین پهناور شد. این اتفاقات، فصولی دردناک در تاریخ ایران را رقم زد که هر کدام، داستانی از رنج و مقاومت را روایت می کند.

ضعف دولت مرکزی و رقابت های داخلی

تاریخ نشان می دهد که پایداری مرزهای یک کشور تا حد زیادی به قدرت و ثبات حکومت مرکزی آن وابسته است. در ایران نیز، دوره هایی از ضعف و بی ثباتی داخلی، به ویژه در اواخر دوران صفویه و سپس در دوره قاجار، به از دست رفتن اراضی وسیع منجر شد. شورش های داخلی، اختلافات بر سر جانشینی، و ناتوانی در مدیریت منابع و ارتش، بستر را برای دخالت های خارجی فراهم آورد. در چنین شرایطی، توانایی مقابله با تهدیدات بیرونی به شدت کاهش می یافت و حاکمان در موضع ضعف قرار می گرفتند.

رقابت قدرت های استعماری: «بازی بزرگ» در قلب آسیا

در سده های هجدهم و نوزدهم، با ظهور قدرت های استعماری چون روسیه تزاری و بریتانیای کبیر، منطقه ایران بزرگ به صحنه «بازی بزرگ» تبدیل شد. این دو قدرت، برای گسترش نفوذ و دسترسی به بازارهای جدید و منابع غنی، به رقابت پرداختند و ایران را به عنوان یک منطقه حائل و راهبردی، هدف تضعیف و تجزیه قرار دادند. هدف اصلی، جلوگیری از قدرت گرفتن یک امپراتوری قوی در این منطقه بود که می توانست منافع آن ها را به خطر اندازد. این دخالت ها، در نهایت با تحمیل معاهدات ننگین و ناعادلانه، به جدایی بخش های وسیعی از ایران منجر شد.

پاتریک کلاسون، تاریخ شناس، در این باره می گوید:

«ایران امروز تنها گوشه ای از آن چیزی است که زمانی بود. از نظر وسعت، عراق، افغانستان، غرب پاکستان، بیشتر آسیای مرکزی و قفقاز تحت تسلط ایرانیان بود. بسیاری از ایرانیان امروز این نواحی را بخش های ایران بزرگ به شمار می آورند. از زمان هخامنشیان، ایران به وسیله عوامل جغرافیایی تحت حفاظت بود. اما کوه های بلند و خالی بودن گستره فلات ایران دیگر در برابر ارتش روسیه یا نیروی دریایی انگلستان کافی نبود و ایران سقوط کرد. در ابتدای سده نوزده، آذربایجان، ارمنستان و افغانستان ایرانی بودند؛ اما در انتهای آن سده تمامی این سرزمین ها در اثر مداخله نظامی اروپاییان از دست رفتند.»

این تحلیل به خوبی نشان می دهد که چگونه عوامل داخلی و خارجی دست به دست هم دادند تا این گستره وسیع، رفته رفته کوچک تر شود.

معاهدات سرنوشت ساز: سندی بر گذر زمان

بیشترین اراضی ایران بزرگ در دوران صفویه و قاجار از دست رفت. معاهدات زیر، نقاط عطفی در این فرآیند دردناک بودند:

نام معاهده	سال میلادی	حکومت ایران	طرف مقابل	مناطق واگذار شده و جزئیات
عهدنامه زهاب (قصرشیرین)	۱۶۳۹	صفویه	امپراتوری عثمانی	جدایی میان رودان (بغداد و بخش هایی از عراق کنونی). این عهدنامه مرزهای غربی ایران را تثبیت کرد و باعث از دست رفتن همیشگی عراق شد.
قرارداد گلستان	۱۸۱۳	قاجار (فتحعلی شاه)	روسیه تزاری	۱۴ ایالت قفقاز شامل گنجه، قره باغ، شکی، شیروان، قبه، دربند، بادکوبه، داغستان، گرجستان، آچوق باشی، محال شوره گل، گروزیه، منگریل، آبخاز و بخش هایی از تالش. از دست رفتن کنترل بر بخش های بزرگی از دریای خزر.
قرارداد ترکمانچای	۱۸۲۸	قاجار (فتحعلی شاه)	روسیه تزاری	تکمیل جدایی قفقاز شامل ایروان، نخجوان و باقی مانده تالش. واگذاری بخش های بیشتری از دریای خزر و تحمیل کاپیتولاسیون (قضاوت کنسولی).
قرارداد پاریس	۱۸۵۷	قاجار (محمدشاه)	بریتانیا	جدایی هرات از ایران و پیوستن آن به افغانستان. این قرارداد نتیجه جنگ بر سر هرات و اشغال بوشهر و خرمشهر توسط انگلیسی ها بود.
تجزیه مکران و بلوچستان	۱۸۷۱-۱۸۷۲	قاجار (ناصرالدین شاه)	بریتانیا	واگذاری بخش های بزرگی از بلوچستان (جنوب شرق ایران کنونی و جنوب غرب پاکستان) به دنبال شورش ها و دخالت بریتانیا (قرارداد گلداسمید).
جدایی سیستان	اواخر قاجار	قاجار	بریتانیا	تقسیم سیستان به دو بخش داخلی و خارجی؛ بخش بزرگی از سیستان به تصرف بریتانیا درآمد (امروز در افغانستان و پاکستان).
قرارداد آخال	۱۸۸۱	قاجار	روسیه تزاری	واگذاری مناطق خوارزم و فرارود (شامل بخش هایی از ترکمنستان و ازبکستان کنونی) به روسیه. این مناطق پس از اشغال نظامی توسط روسیه واگذار شدند.
قرارداد مودت	۱۹۲۱	قاجار	شوروی (ارتش سرخ)	تأیید مالکیت شوروی بر سرزمین های قفقاز، خوارزم و فرارود. این قرارداد در پی اشغال رشت و گیلان توسط ارتش سرخ امضا شد.
جدایی بحرین	۱۹۷۰	پهلوی (محمدرضا شاه)	سازمان ملل متحد (با میانجی گری بریتانیا)	جدایی رسمی جزیره بحرین از ایران پس از رفراندوم تحت نظارت سازمان ملل متحد. ایران در طول تاریخ بر بحرین حاکمیت داشت.
بخش هایی از آرارات	دهه ۱۹۳۰	پهلوی (رضاشاه)	ترکیه	واگذاری بخش هایی از کوه آرارات و مناطق مرزی به ترکیه، در ازای تثبیت مرزها و دریافت امتیازات جزئی.

ردپای ایران بزرگ: کشورها و مناطق جدا شده با پیوندهای فرهنگی

جدایی های سیاسی نتوانسته اند پیوندهای عمیق فرهنگی و تاریخی را که در طول هزاره ها میان مردمان این سرزمین ها و ایران شکل گرفته بود، محو کنند. بسیاری از این کشورها و مناطق، همچنان میزبان میراثی غنی از زبان، ادبیات، هنر، معماری و آداب و رسوم ایرانی هستند.

عراق: میان رودان، قلب ساسانیان و مهد فرهنگ ایرانی

سرزمین میان رودان، که امروز عراق خوانده می شود، برای هزاران سال بخش جدایی ناپذیری از امپراتوری های ایرانی بود. تیسفون، پایتخت باشکوه ساسانیان، در قلب عراق کنونی قرار داشت و از مراکز اصلی قدرت و فرهنگ ایرانی محسوب می شد. حتی پس از اسلام و در دوران حکومت های اسلامی نیز، نفوذ فرهنگی و زبانی ایران در این سرزمین ادامه یافت. جالب است بدانید که بسیاری از شهرهای عراق، نام های ایرانی داشتند که بعدها به عربی تغییر یافتند؛ برای مثال، «سورستان» به «کوفه»، «شهربان» به «مقدادیه» و «آشب» به «عمادیه» تبدیل شدند. این منطقه تا بخش هایی از دوره صفویه نیز تحت کنترل ایران بود و عمیقاً با فرهنگ و تمدن ایرانی عجین شده بود.

کردستان: هویت دیرینه در گذر مرزها

کردستان، سرزمینی که اکنون میان چهار کشور ایران، عراق، سوریه و ترکیه تقسیم شده است، از لحاظ تاریخی و فرهنگی، ریشه ای عمیق در ایران بزرگ دارد. مردمان کُرد، از اصیل ترین اقوام ایرانی تبار محسوب می شوند و به زبان کُردی تکلم می کنند که از شاخه های شمال غربی زبان های ایرانی و خویشاوند نزدیک زبان فارسی است. این پیوند زبانی و تبار مشترک، در طول قرن ها، هویت فرهنگی این مردم را حفظ کرده و با وجود مرزهای سیاسی، آن ها را همچنان به پیکره ایران بزرگ متصل نگه داشته است. جشن ها، آداب و رسوم و ادبیات کُردی، مملو از شباهت ها و تأثیرات فرهنگ ایرانی است.

قفقاز: سرزمین های شمالی با ریشه های کهن ایرانی

منطقه قفقاز، که امروز شامل جمهوری های ارمنستان، آذربایجان و گرجستان و بخش هایی از جنوب روسیه می شود، دارای تاریخی طولانی و پیچیده با ایران است. از دوران هخامنشیان و ساسانیان، این منطقه تحت نفوذ و حاکمیت ایران قرار داشت. خاندان های اشرافی گرجستان، از جمله مهران ها و باگراتیونی ها، دارای تباری ایرانی بودند و فرهنگ ساسانیان تأثیر عمیقی بر معماری و آداب و رسوم منطقه گذاشت. شهرهای مهمی چون گنجه و باکو در جمهوری آذربایجان امروزی، ایروان و نخجوان در ارمنستان، و تفلیس در گرجستان، روزگاری بخش هایی از قلمرو ایران بودند که در پی جنگ های ایران و روسیه و معاهدات گلستان و ترکمانچای از ایران جدا شدند.

زبان آذری قدیم که پیش از جایگزینی با ترکی آذربایجانی، زبان غالب این منطقه بود، شاخه ای از زبان های ایرانی محسوب می شد. شمال قفقاز، شامل داغستان، چچن و اوستیای شمالی، نیز برای قرن ها در حوزه تمدنی ایران قرار داشت و هنوز هم می توان تأثیر معماری ساسانی و بزرگداشت جشن نوروز را در این مناطق مشاهده کرد. شاعران بزرگ پارسی گویی چون خاقانی، نظامی گنجوی، مهستی گنجوی و بدر شروانی از این منطقه برخاستند که گواه نفوذ عمیق زبان و ادبیات فارسی است.

آسیای مرکزی: مهد زبان فارسی نو و جاده ابریشم

آسیای مرکزی، منطقه ای حیاتی در تاریخ و فرهنگ ایران بزرگ، مهد زبان فارسی نو محسوب می شود. اقوام ایرانی تباری چون سغدی ها، خوارزمی ها، باختری ها و سکاها، قرن ها پیش از ورود اقوام ترک، ساکنان اصلی این سرزمین بودند و به زبان های ایرانی شرقی سخن می گفتند. شهرهایی چون سمرقند، بخارا، خیوه، ختن، کاشغر، یارکند، طراز، فاراب، چیمکند و اسپیجاب، نه تنها مراکز مهم جاده ابریشم بودند، بلکه نام بسیاری از آن ها ریشه ای عمیق در زبان فارسی دارد. حتی پسوند «کند» در نام این شهرها (مانند سمرقند و تاشکند)، ریشه ای سغدی و ایرانی دارد.

با وجود مهاجرت اقوام ترک تبار از سده پنجم میلادی به این سو و تغییر ترکیب جمعیتی و زبانی منطقه، نفوذ گسترده زبان و ادبیات فارسی همچنان پایدار ماند. بسیاری از حکومت های ترک تبار نیز زبان فارسی را به عنوان زبان رسمی و ادبی خود پذیرفتند و به آن شعر سرودند. امروزه نیز نسخ خطی بی شماری به زبان فارسی در کتابخانه های ازبکستان و قزاقستان نگهداری می شوند. اقلیت های فارسی زبان (تاجیک ها) و کردهای قزاقستان، گواهی بر این پیوند ناگسستنی هستند. «مرکه» در قزاقستان، با جامعه شیعه ایرانی تبار آن که در دوران بلشویک ها به این منطقه کوچانده شدند، نمونه ای دیگر از این ارتباط فرهنگی است.

خوارزم و خراسان، از مهم ترین مراکز فرهنگی ایران بزرگ بودند. خراسان تا پیش از حمله مغول، پایتخت فرهنگی جهان اسلام محسوب می شد و بزرگان علم و ادب از این دیار برخاستند. حتی مردمان سکا که اجداد مردمان کنونی شمال ایران و قفقاز محسوب می شوند، ریشه های ایرانی داشتند و آثار باستانی آن ها در موزه های قزاقستان، حکایت از حضور دیرینه ایرانیان در این منطقه دارد.

افغانستان و شبه قاره هند: از هرات تا تأثیرات فرهنگی در شرق

افغانستان، همسایه شرقی ایران، از دیرباز بخشی از ایران بزرگ بود. جدایی هرات و مناطق شرقی (مانند کابل) از ایران، فصلی دردناک در تاریخ مشترک این دو سرزمین است. اما با وجود این جدایی سیاسی، اشتراکات عمیق فرهنگی، زبانی و تاریخی میان مردم دو کشور همچنان پایدار مانده است. نوروز، ادبیات فارسی (به ویژه شاهنامه و آثار مولانا) و شباهت های بی شمار در آداب و رسوم، گواهی بر این یگانگی فرهنگی است.

در شبه قاره هند، به ویژه در پاکستان و کشمیر، نیز ردپای فرهنگ ایرانی به وضوح دیده می شود. بخش هایی از بلوچستان که امروز در پاکستان قرار دارد، روزگاری بخشی از ایران بود. سلسله های حاکمی چون الیاس شاهیان و عادل شاهیان، ریشه های ایرانی داشتند و در گسترش فرهنگ و هنر ایرانی در هند نقش بسزایی ایفا کردند. معماری دوره گورکانیان هند، سرشار از عناصر هنر ایرانی است و زبان فارسی برای قرن ها، زبان دربار و ادبیات در بخش هایی از هند بود.

سین کیانگ چین: ردپای ایرانیان در شرق دور

سین کیانگ، منطقه ای در غرب چین، پیش از سکونت اقوام ترک و مغول، سرزمینی ایرانی بود که اقوام و قبایل ایرانی مانند سکاها و سغدها در آن زندگی می کردند و به زبان های ایرانی شرقی سخن می گفتند. این منطقه، به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم، اهمیتی استراتژیک داشت و شهرهایی چون تاشکورگان، ختن، کاشغر، یارکند و تورفان، از مراکز مهم فرهنگی با پیشینه ایرانی بودند. کشف متون مانوی، سغدی و پهلوی، و همچنین آثار زرتشتی و سکه های ساسانی در این منطقه، نشان از حضور و نفوذ عمیق فرهنگ ایرانی دارد. قوم اویغور که امروزه در سین کیانگ ساکن هستند، از آمیزش اقوام ایرانی و ترک تبار شکل گرفته اند و با وجود تغییر زبان، ریشه های فرهنگی آن ها همچنان با ایران گره خورده است.

ایران بزرگ در دوران معاصر: از میراث فرهنگی تا آرزوی همگرایی

اگرچه مرزهای سیاسی تغییر کرده اند و سرزمین های بسیاری از پیکر ایران بزرگ جدا شده اند، اما هویت فرهنگی مشترک، همچنان به عنوان یک نخ نامرئی، این مناطق را به هم پیوند می دهد. در دوران معاصر نیز، ایده هایی برای همگرایی و احیای این مفهوم تاریخی، در قالب کنفدراسیون یا اتحادیه های منطقه ای، مطرح شده اند.

هویت فرهنگی مشترک: پیوندهایی فراتر از مرزها

تصور کنید جشن نوروز را که نه تنها در ایران، بلکه در آسیای میانه، قفقاز، افغانستان و حتی بخش هایی از عراق و شبه قاره هند با شکوه هرچه تمام تر برگزار می شود. این جشن باستانی، نمادی از هویت فرهنگی مشترک و یادگار تمدنی دیرینه است. ادبیات فارسی، به خصوص شاهنامه فردوسی و اشعار مولانا، حافظ و سعدی، در سراسر این مناطق خوانده و گرامی داشته می شوند و به عنوان گنجینه ای ارزشمند، نسل به نسل منتقل می گردند. معماری، موسیقی، و هنرهای دستی نیز در این سرزمین ها، از الگوها و مفاهیم مشترک ایرانی بهره برده اند. این عناصر فرهنگی، ثابت می کنند که مرزهای سیاسی، قادر به محو کردن مرزهای فرهنگی نیستند و میراث تمدنی ایران، همچنان در قلب مردمان این مناطق زنده است.

ایده همگرایی منطقه ای: کنفدراسیون ایران

آرزوی همگرایی منطقه ای، ریشه ای عمیق در تاریخ معاصر دارد. ایده «کنفدراسیون ایران» یا «اتحادیه ایران بزرگ» نخستین بار توسط محمدظاهرشاه، پادشاه افغانستان، مطرح شد و سپس ژنرال ایوب خان، رئیس جمهور پاکستان، نیز در دهه ۱۹۶۰ میلادی، ایده کنفدراسیون ایران، افغانستان و پاکستان را مطرح کرد. او باور داشت که این سه کشور، که در میان قدرت های بزرگ (شوروی و هند) قرار گرفته اند، برای بقا و دفاع از خود در برابر فشارهای خارجی، نیاز به اتحاد دارند.

چنین ایده هایی، در هر زمان که مطرح شده اند، با چالش ها و موانع ژئوپلیتیکی مواجه شده اند. ترس قدرت های بزرگ از شکل گیری یک بلوک قدرتمند در منطقه، همواره مانع تحقق این همگرایی بوده است. با این حال، اهمیت این ایده در دوران معاصر برای حفظ هویت منطقه ای در برابر چالش های جهانی، بیش از پیش احساس می شود. این تلاش ها، نه به معنای بازگشت به مرزهای سیاسی گذشته، بلکه در جهت تقویت پیوندهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی میان مردمان هم ریشه و هم فرهنگ است؛ پیوندهایی که بر پایه احترام متقابل و درک مشترک از یک میراث غنی، استوار خواهند بود.

جمع بندی

در این سفر تاریخی، شاهد گستره بی نظیر و شکوه دیرینه ایران بزرگ بودیم؛ سرزمینی که مرزهایش فراتر از تصور ما، بخش های وسیعی از قفقاز تا آسیای میانه و از میان رودان تا شبه قاره هند را در بر می گرفت. درک این وسعت تاریخی نه تنها به شناخت عمیق تر هویت ملی یاری می رساند، بلکه به ما نشان می دهد که چگونه ضعف های داخلی و رقابت های استعماری، به تدریج منجر به جدایی این سرزمین ها شد.

با این وجود، آنچه که در طول قرن ها جدایی و تحولات سیاسی پایدار مانده، میراث فرهنگی و تمدنی ایران است. نوروز، زبان فارسی، معماری، هنر و آداب و رسوم مشترک، همچنان پیوندهایی ناگسستنی میان مردمان این مناطق و ایران ایجاد کرده است. این پیوندهای فرهنگی، یادآور آن است که هویت یک ملت، تنها در مرزهای سیاسی محصور نمی ماند. مطالعه و شناخت این گذشته پربار، فرصتی است تا با درک عمیق تر از ریشه های مشترک، در راستای حفظ و احیای هویت فرهنگی و تمدنی ایران در منطقه، گام های موثری برداریم و به آینده ای روشن تر برای تمامی مردمان این حوزه تمدنی امید ببندیم.