چه کسانی از مرد ارث می برند

هنگامی که مردی فوت می کند، اموال به جا مانده از او که اصطلاحاً «ترکه» یا «ماترک» نامیده می شود، پس از تسویه دیون و هزینه های ضروری، بر اساس قوانین مدنی جمهوری اسلامی ایران، بین وارثان او تقسیم می گردد. شناخت دقیق این قوانین برای خانواده متوفی ضروری است تا بتوانند فرآیند انحصار وراثت را به درستی طی کنند و از حقوق خود و دیگر ورثه آگاه باشند.

فوت هر فرد، رویدادی است که علاوه بر بار عاطفی و اندوهناک، مسائل حقوقی متعددی را نیز به دنبال دارد. یکی از مهم ترین این مسائل، تعیین وضعیت اموال به جا مانده از متوفی و نحوه تقسیم آن بین بازماندگان است. قانون گذار ایران، با در نظر گرفتن روابط خویشاوندی و شرایط مختلف، احکام مشخصی را برای این امر وضع کرده است. این احکام به گونه ای طراحی شده اند که حق هر ذی نفعی به روشنی مشخص شده و از بروز اختلافات احتمالی جلوگیری شود.

درک این قوانین، به ویژه در مورد ارث مرد متوفی، از آن رو اهمیت دارد که نقش های متفاوتی که یک مرد در خانواده ایفا می کند (همسر، پدر، فرزند، برادر و…)، می تواند بر سهم الارث هر یک از وراث تأثیرگذار باشد. گاهی اوقات این پیچیدگی ها، نیاز به راهنمایی های حقوقی دقیق را بیش از پیش نمایان می سازد. از همین رو، شناخت طبقات ارث و درجات آن، همچنین آگاهی از شرایط خاصی که ممکن است بر میزان سهم الارث تأثیر بگذارد، برای تمامی افراد مرتبط ضروری به نظر می رسد.

مبانی و اصول کلی ارث در ایران

سیستم ارث در قانون مدنی ایران بر پایه روابط خویشاوندی استوار است و وراث به دو دسته اصلی تقسیم می شوند: وارثان نسبی و وارثان سببی. این تقسیم بندی، چارچوب اصلی برای تعیین افرادی است که حق ارث بردن از متوفی را دارند و کمک می کند تا هر فرد در جایگاه صحیح خود در فرآیند تقسیم ترکه قرار گیرد.

انواع وارثان

وارثان در نظام حقوقی ایران به دو دسته کلی تقسیم می شوند که هر یک دارای قواعد و شرایط خاص خود برای ارث بردن هستند:

• وارثان نسبی (خونی): این افراد کسانی هستند که از طریق رابطه خونی و تولد به متوفی متصل اند؛ مانند پدر، مادر، فرزندان، خواهر و برادر، پدربزرگ و مادربزرگ. اهمیت این دسته از وارثان در آن است که بر اساس نزدیکی خویشاوندی به متوفی، در طبقات و درجات مختلفی قرار می گیرند و همین طبقات، اولویت ارث بری را مشخص می کنند.
• وارثان سببی (ازدواج): این دسته شامل افرادی می شود که به واسطه عقد نکاح دائم با متوفی رابطه خویشاوندی پیدا کرده اند. در میان خویشاوندان سببی، تنها زن و شوهر از یکدیگر ارث می برند و سایر اقوام سببی (مانند پدر همسر یا مادر همسر) از متوفی ارثی نمی برند. این موضوع، تفاوت اساسی میان وارثان نسبی و سببی را نشان می دهد.

طبقات و درجات ارث (ماده 862 قانون مدنی)

یکی از مهم ترین اصول در قانون ارث ایران، تقسیم بندی وراث نسبی به سه طبقه اصلی است که هر طبقه، مانع ارث بردن طبقه بعدی می شود. به این معنا که تا زمانی که حتی یک نفر از وارثان طبقه اول زنده باشد، هیچ کس از طبقات دوم و سوم ارث نمی برد. این قاعده برای هر طبقه نسبت به طبقات بعدی نیز صادق است و تضمین می کند که نزدیک ترین خویشاوندان، در اولویت ارث بری قرار گیرند.

1. طبقه اول: این طبقه شامل پدر، مادر، فرزندان و نوادگان متوفی می شود. به عبارت دیگر، هر چه این نسل به سمت پایین ادامه یابد (فرزند، نوه، نتیجه و…)، جزء طبقه اول محسوب می شوند. اگر حتی یک فرزند یا یکی از والدین زنده باشند، هیچ یک از افراد طبقات بعدی ارث نمی برند.

   به عنوان مثال، فرض کنید مردی فوت کرده و دارای یک فرزند و یک برادر است. در این حالت، تنها فرزند او ارث می برد و برادر که در طبقه دوم قرار دارد، از ارث محروم می شود.

2. طبقه دوم: در صورتی که هیچ کس از طبقه اول وجود نداشته باشد (یعنی نه پدر و مادری زنده باشند و نه فرزندی یا نوه ای)، نوبت به طبقه دوم می رسد. این طبقه شامل پدربزرگ و مادربزرگ متوفی (اجداد، هرچقدر که به سمت بالا بروند) و همچنین خواهر و برادران او و فرزندانشان می شود.

   اگر مردی بدون فرزند و پدر و مادر فوت کرده باشد، اما یک خواهر و یک پدربزرگ زنده داشته باشد، این افراد از او ارث می برند و کسانی که در طبقه سوم هستند، چیزی نصیبشان نمی شود.

3. طبقه سوم: این طبقه، آخرین طبقه وارثان نسبی است و تنها در صورتی از متوفی ارث می برند که هیچ یک از افراد طبقات اول و دوم زنده نباشند. طبقه سوم شامل عمو، عمه، دایی، خاله و فرزندان آن ها می شود.

   مثلاً مردی فوت کرده و هیچ یک از وارثان طبقات اول و دوم را ندارد. در این صورت، اگر یک دایی یا یک عمه زنده داشته باشد، آن دایی یا عمه از او ارث می برند.

نکات کلیدی در مورد حجب

مفهوم «حجب» در قانون ارث، به معنای منع شدن یک وارث از تمام یا قسمتی از ارث است. این منع شدن می تواند به دو صورت باشد:

• حجب حرمانی: در این حالت، وارث به کلی از ارث محروم می شود. مانند زمانی که فرزند متوفی وجود داشته باشد و برادران او از ارث محروم می شوند. این همان قاعده ای است که می گوید «اقرب به میت، اولی به ارث است»؛ یعنی نزدیک ترین فرد به متوفی، در اولویت ارث بری قرار دارد و افراد دورتر را از ارث محروم می کند.
• حجب نقصانی: در این حالت، سهم الارث وارث کاهش پیدا می کند. مثلاً، سهم الارث همسر با وجود فرزندان متوفی، از یک چهارم به یک هشتم کاهش می یابد. همسر، هرگز به طور کامل از ارث محروم نمی شود، اما وجود برخی از وراث، سهم او را کمتر می کند.

ارث مرد متوفی با فرض وجود فرزند

وقتی مردی که صاحب فرزند است فوت می کند، شرایط تقسیم ارث به کلی متفاوت از حالتی است که فرزندی نداشته باشد. وجود فرزندان، نقش محوری در تعیین سهم الارث سایر وراث ایفا می کند و سهم همسر و حتی پدر و مادر متوفی را نیز تحت تأثیر قرار می دهد. در اینجا به بررسی جزئیات این حالت می پردازیم.

حالت اول: مرد با فرزند و با همسر

این رایج ترین حالتی است که در آن مردی فوت می کند و از او هم همسر و هم فرزندانی به یادگار مانده اند. در این شرایط، تقسیم ترکه به ترتیب زیر انجام می شود:

1. سهم الارث همسر: در این حالت، همسر متوفی (یا همسران در صورت تعدد و رعایت شرایط قانونی) سهم ثابتی معادل یک هشتم از کل اموال منقول و غیرمنقول (شامل اعیان و منافع) را به ارث می برد. این سهم، تحت هیچ شرایطی (مگر موانع ارث که بعداً بررسی می شود) قابل تغییر نیست و وجود فرزندان باعث حجب نقصانی برای همسر شده و سهم او را از یک چهارم به یک هشتم کاهش می دهد.
2. سهم الارث پدر و مادر: اگر پدر و مادر متوفی هر دو زنده باشند، هر کدام سهم ثابتی معادل یک ششم از کل ترکه را به ارث می برند. این سهم نیز ثابت است و وجود فرزندان مانع از ارث بردن پدر و مادر نمی شود.
3. باقی مانده اموال برای فرزندان: پس از کسر سهم همسر و پدر و مادر (در صورت وجود)، باقی مانده اموال بین فرزندان تقسیم می شود. نحوه تقسیم بین فرزندان به جنسیت آن ها بستگی دارد:
   • فقط فرزند پسر: اگر متوفی تنها فرزند پسر داشته باشد، باقی مانده ترکه به صورت مساوی بین پسران تقسیم می شود.
   • فقط فرزند دختر: اگر متوفی تنها فرزند دختر داشته باشد، باقی مانده ترکه به صورت مساوی بین دختران تقسیم می شود.
   • فرزند پسر و دختر: اگر متوفی هم فرزند پسر و هم فرزند دختر داشته باشد، باقی مانده ترکه به نسبت سهم پسر دو برابر سهم دختر تقسیم می شود.

قانون ارث ایران بر پایه عدالت و نزدیکی خویشاوندی بنا شده است و همواره نزدیک ترین وارثان در اولویت قرار می گیرند، با این حال سهم همسر هرگز به صفر نمی رسد و همیشه بخشی از ترکه به او می رسد.

مثال کاربردی: فرض کنید مردی فوت کرده و از او همسر، پدر، مادر، یک پسر و یک دختر به جا مانده است. کل ترکه متوفی ۱۲۰ میلیون تومان است.

• سهم همسر: ۱/۸ از ۱۲۰ میلیون تومان = ۱۵ میلیون تومان.
• سهم پدر: ۱/۶ از ۱۲۰ میلیون تومان = ۲۰ میلیون تومان.
• سهم مادر: ۱/۶ از ۱۲۰ میلیون تومان = ۲۰ میلیون تومان.
• مبلغ باقیمانده برای فرزندان: ۱۲۰ – (۱۵ + ۲۰ + ۲۰) = ۶۵ میلیون تومان.
• این ۶۵ میلیون تومان بین پسر و دختر به نسبت ۲ به ۱ تقسیم می شود. یعنی مجموع نسبت ها ۳ است (۲+۱).
  • سهم پسر: (۲/۳) * ۶۵ میلیون تومان ≈ ۴۳.۳۳ میلیون تومان.
  • سهم دختر: (۱/۳) * ۶۵ میلیون تومان ≈ ۲۱.۶۷ میلیون تومان.

حالت دوم: مرد با فرزند و بدون همسر (مجرد یا همسر فوت شده)

اگر مرد متوفی فرزند داشته باشد اما همسری در قید حیات نباشد (یا مجرد بوده یا همسرش پیش از او فوت کرده باشد)، تقسیم ارث اندکی ساده تر می شود زیرا سهم همسر از میان برداشته می شود.

• سهم الارث پدر و مادر: همانند حالت قبل، اگر پدر و مادر متوفی زنده باشند، هر کدام سهم ثابتی معادل یک ششم از کل ترکه را به ارث می برند.
• باقی مانده اموال برای فرزندان: پس از کسر سهم پدر و مادر (در صورت وجود)، باقی مانده اموال به طور کامل بین فرزندان تقسیم می شود. قواعد تقسیم بین فرزندان نیز همانند حالت قبل است: پسران به طور مساوی، دختران به طور مساوی، و در صورت وجود هر دو، سهم پسر دو برابر سهم دختر است.

مثال کاربردی: فرض کنید مردی فوت کرده و از او پدر، مادر، دو پسر و یک دختر به جا مانده است. کل ترکه متوفی ۱۲۰ میلیون تومان است.

• سهم پدر: ۱/۶ از ۱۲۰ میلیون تومان = ۲۰ میلیون تومان.
• سهم مادر: ۱/۶ از ۱۲۰ میلیون تومان = ۲۰ میلیون تومان.
• مبلغ باقیمانده برای فرزندان: ۱۲۰ – (۲۰ + ۲۰) = ۸۰ میلیون تومان.
• این ۸۰ میلیون تومان بین دو پسر و یک دختر تقسیم می شود. نسبت سهم پسران (۲+۲=۴) و سهم دختر (۱) است. مجموع نسبت ها ۵ است.
  • سهم هر پسر: (۲/۵) * ۸۰ میلیون تومان = ۳۲ میلیون تومان.
  • سهم دختر: (۱/۵) * ۸۰ میلیون تومان = ۱۶ میلیون تومان.

حالت سوم: مرد با فرزند (بدون پدر و مادر و همسر)

در این حالت، اگر مردی فوت کند و تنها وارثان او فرزندانش باشند (یعنی نه پدر و مادری در قید حیات داشته باشد و نه همسری)، تمام ترکه متوفی به طور کامل بین فرزندانش تقسیم می شود. نحوه تقسیم نیز با رعایت قاعده سهم پسر دو برابر دختر خواهد بود.

مثلاً اگر مردی با ۱۰۰ میلیون تومان ترکه و دو پسر و یک دختر فوت کند، و هیچ یک از والدین یا همسرش زنده نباشند، تمام ۱۰۰ میلیون تومان بین فرزندان تقسیم می شود. در این حالت، مجموع نسبت ها برای دو پسر (۴) و یک دختر (۱) برابر با ۵ است.

• سهم هر پسر: (۲/۵) * ۱۰۰ میلیون تومان = ۴۰ میلیون تومان.
• سهم دختر: (۱/۵) * ۱۰۰ میلیون تومان = ۲۰ میلیون تومان.

ارث مرد متوفی با فرض عدم وجود فرزند

در شرایطی که مردی فوت می کند و از او هیچ فرزندی (اعم از فرزندان مستقیم و نوه ها) به جا نمی ماند، قواعد تقسیم ارث دچار تغییرات مهمی می شود. در این حالت، سهم همسر افزایش می یابد و وارثان طبقات دوم و سوم در صورت نبود طبقه اول، نقش پررنگ تری پیدا می کنند.

حالت اول: مرد بدون فرزند و با همسر

این حالت نیز از موارد رایج است که مردی فوت می کند و همسرش زنده است، اما فرزندی از خود ندارد. در این صورت، سهم الارث به شرح زیر خواهد بود:

1. سهم الارث همسر: در غیاب فرزند، سهم الارث همسر از یک هشتم به یک چهارم از کل اموال افزایش می یابد. این افزایش سهم، از جمله حمایت های قانونی است که برای همسر متوفی در نظر گرفته شده است.
2. سهم الارث پدر و مادر: پس از کسر سهم همسر، باقی مانده ترکه (سه چهارم) بین وارثان نسبی تقسیم می شود. در این حالت، اگر پدر و مادر متوفی زنده باشند، آنها وارثان اصلی محسوب می شوند:
   • اگر هر دو پدر و مادر زنده باشند: مادر یک سوم از باقیمانده ترکه (پس از سهم همسر) و پدر دو سوم از باقیمانده ترکه را به ارث می برد.
   • اگر فقط پدر زنده باشد: تمام باقیمانده ترکه (پس از سهم همسر) به پدر می رسد.
   • اگر فقط مادر زنده باشد: تمام باقیمانده ترکه (پس از سهم همسر) به مادر می رسد.
3. در صورت عدم وجود پدر و مادر: اگر مرد متوفی بدون فرزند باشد و هیچ یک از پدر و مادرش نیز در قید حیات نباشند، نوبت به وارثان طبقه دوم می رسد. این افراد شامل اجداد (پدربزرگ و مادربزرگ) و خواهر و برادران متوفی و فرزندان آن ها می شوند.
4. در صورت عدم وجود طبقه دوم: اگر حتی یک نفر از وارثان طبقه دوم نیز نباشد، آنگاه وارثان طبقه سوم (عمو، عمه، دایی، خاله و فرزندان آن ها) ارث می برند.

مثال کاربردی: مردی فوت کرده و از او همسر، پدر و مادر به جا مانده است. کل ترکه متوفی ۸۰ میلیون تومان است.

• سهم همسر: ۱/۴ از ۸۰ میلیون تومان = ۲۰ میلیون تومان.
• مبلغ باقیمانده: ۸۰ – ۲۰ = ۶۰ میلیون تومان.
• این ۶۰ میلیون تومان بین پدر و مادر تقسیم می شود (مادر یک سوم و پدر دو سوم):
  • سهم مادر: (۱/۳) * ۶۰ میلیون تومان = ۲۰ میلیون تومان.
  • سهم پدر: (۲/۳) * ۶۰ میلیون تومان = ۴۰ میلیون تومان.

مثال کاربردی: مردی فوت کرده و از او همسر، یک برادر و یک خواهر به جا مانده است (بدون فرزند و بدون پدر و مادر). کل ترکه متوفی ۱۰۰ میلیون تومان است.

• سهم همسر: ۱/۴ از ۱۰۰ میلیون تومان = ۲۵ میلیون تومان.
• مبلغ باقیمانده: ۱۰۰ – ۲۵ = ۷۵ میلیون تومان.
• این ۷۵ میلیون تومان بین برادر و خواهر تقسیم می شود (سهم برادر دو برابر خواهر):
  • مجموع نسبت ها (۲+۱) = ۳.
  • سهم برادر: (۲/۳) * ۷۵ میلیون تومان = ۵۰ میلیون تومان.
  • سهم خواهر: (۱/۳) * ۷۵ میلیون تومان = ۲۵ میلیون تومان.

حالت دوم: مرد بدون فرزند و بدون همسر (مجرد)

اگر مردی بدون فرزند و بدون همسر (مانند مردی که مجرد فوت کرده یا همسرش پیش از او فوت کرده) از دنیا برود، تمام ترکه او بین وارثان نسبی اش تقسیم می شود. در این حالت، اولویت با طبقه اول و در صورت نبود آنها، طبقات بعدی هستند.

1. سهم الارث پدر و مادر: اگر پدر و مادر متوفی زنده باشند، تمام ترکه بین آنها تقسیم می شود:
   • اگر هر دو زنده باشند: مادر یک سوم و پدر دو سوم از کل ترکه را به ارث می برد.
   • اگر فقط پدر زنده باشد: تمام ترکه به پدر می رسد.
   • اگر فقط مادر زنده باشد: تمام ترکه به مادر می رسد.
2. در صورت عدم وجود پدر و مادر: اگر هیچ یک از پدر و مادر زنده نباشند، نوبت به وارثان طبقه دوم می رسد. این افراد شامل اجداد (پدربزرگ و مادربزرگ) و خواهر و برادران متوفی و فرزندان آن ها می شوند.
3. در صورت عدم وجود طبقه دوم: در نهایت، اگر هیچ یک از طبقات اول و دوم زنده نباشند، آنگاه وارثان طبقه سوم (عمو، عمه، دایی، خاله و فرزندان آن ها) ارث می برند.

مثال کاربردی: مردی مجرد فوت کرده و از او یک پدربزرگ پدری و یک خواهر به جا مانده است (بدون فرزند، همسر، پدر و مادر). کل ترکه متوفی ۶۰ میلیون تومان است.

• پدربزرگ و خواهر هر دو در طبقه دوم قرار دارند. سهم اجداد و خواهر و برادر در این طبقه به گونه ای است که سهم برادر و پدربزرگ دو برابر خواهر و مادربزرگ است (در صورتی که هم عرض باشند). در این مثال، پدربزرگ پدری و خواهر متوفی وارث هستند. پدربزرگ پدری دو سهم و خواهر یک سهم می برد.
• مجموع نسبت ها (۲+۱) = ۳.
• سهم پدربزرگ پدری: (۲/۳) * ۶۰ میلیون تومان = ۴۰ میلیون تومان.
• سهم خواهر: (۱/۳) * ۶۰ میلیون تومان = ۲۰ میلیون تومان.

سهم الارث همسر در صورت فوت مرد (بررسی دقیق تر)

نقش همسر در سیستم ارث ایرانی، جایگاه خاص و ویژه ای دارد. بر خلاف سایر وراث نسبی که ممکن است به دلیل وجود خویشاوندان نزدیک تر به کلی از ارث محروم شوند، همسر هرگز به طور کامل از ارث محروم نمی گردد. اما میزان سهم او، به شرایطی بستگی دارد که در ادامه با جزئیات بیشتر بررسی می شود.

مقدار سهم الارث

همان طور که پیش تر نیز اشاره شد، میزان سهم الارث همسر از ترکه مرد متوفی، بسته به وجود یا عدم وجود فرزند، متفاوت است:

• یک چهارم (۱/۴): در صورتی که مرد متوفی بدون فرزند باشد (یعنی نه فرزندان مستقیم و نه نوادگان)، همسر او یک چهارم از تمامی اموال و دارایی های مرد را به ارث می برد.
• یک هشتم (۱/۸): در صورتی که مرد متوفی با فرزند باشد (چه فرزند مستقیم، چه نوه یا نتیجه)، سهم الارث همسر او به یک هشتم از تمامی اموال کاهش می یابد. این کاهش، مصداق حجب نقصانی است.

شروط ارث بردن همسر

برای اینکه همسر بتواند از مرد متوفی ارث ببرد، باید شرایط خاصی محقق شود:

• عقد نکاح دائم: مهم ترین شرط آن است که رابطه زوجیت بین زن و مرد، بر اساس عقد نکاح دائم باشد. زنانی که در عقد موقت (صیغه) هستند، بر اساس قانون مدنی از یکدیگر ارث نمی برند و این حکم شامل مرد متوفی و همسر موقتش نیز می شود.
• عدم طلاق بائن در زمان حیات: در زمان فوت مرد، زن نباید در دوران عده طلاق بائن باشد. طلاق بائن طلاقی است که در آن امکان رجوع وجود ندارد و رابطه زوجیت به کلی قطع می شود. اما اگر زن در عده طلاق رجعی باشد، چون رابطه زوجیت هنوز به طور کامل قطع نشده و مرد حق رجوع دارد، زن از او ارث می برد.
• عدم فوت همسر قبل از مرد: طبیعتاً برای ارث بردن، همسر باید در زمان فوت مرد، در قید حیات باشد. اگر همسر پیش از مرد فوت کرده باشد، او دیگر وارث محسوب نمی شود.

موارد خاص ارث همسر

در کنار قواعد کلی، برخی موارد خاص نیز وجود دارند که بر سهم الارث همسر تأثیر می گذارند:

• ازدواج در دوران مرض موت: اگر مردی در حال بیماری منجر به فوت (مرض موت) با زنی ازدواج کند و ظرف یک سال از تاریخ عقد، به دلیل همان بیماری فوت کند و تا زمان فوت، بین آنها نزدیکی (رابطه جنسی) صورت نگرفته باشد، زن از مرد ارث نخواهد برد. اما اگر نزدیکی صورت گرفته باشد، زن ارث می برد.
• ارث نبردن زن از عین اموال غیرمنقول (در گذشته) و تغییر قانون جدید (سال 1387): در گذشته، زن از عین زمین ارث نمی برد و فقط از قیمت بنا و درختان موجود در زمین ارث می برد. اما با اصلاح قانون در سال ۱۳۸۷، این محدودیت برداشته شد و زن از عین و قیمت تمامی اموال منقول و غیرمنقول (شامل زمین) ارث می برد.
• سهم زن از دیه شوهر (مهرالمیت): اگر مردی در اثر جرمی فوت کند و دیه به او تعلق گیرد، دیه نیز جزئی از ترکه او محسوب می شود و همسر متوفی از دیه شوهرش به همان نسبت های یک چهارم یا یک هشتم (بسته به وجود فرزند) ارث می برد. این مفهوم به «مهرالمیت» نیز معروف است.
• در صورتی که زن تنها وارث باشد: اگر مردی فوت کند و تنها وارث او همسرش باشد (یعنی نه فرزند، نه پدر و مادر، نه خواهر و برادر، نه اجداد، و نه عمو و دایی و خاله)، در این حالت، یک چهارم از اموال به همسر می رسد و سه چهارم باقیمانده، به عنوان ترکه متوفی بدون وارث، به حکومت اسلامی (دولت) تعلق خواهد داشت.

سایر وراث و حالات خاص

در نظام ارثی ایران، علاوه بر همسر، پدر، مادر و فرزندان که از وارثان اصلی محسوب می شوند، سایر خویشاوندان نیز در شرایط خاصی می توانند از متوفی ارث ببرند. همچنین، موانعی وجود دارند که ممکن است فرد را از ارث محروم کنند. در ادامه به بررسی این موارد می پردازیم.

ارث نوه (اولادِ اولاد)

نوه ها (اولادِ اولاد) جزء طبقه اول وراث محسوب می شوند، اما ارث بردن آن ها مشروط به این است که هیچ یک از فرزندان مستقیم متوفی (والدین خودشان) زنده نباشند. به بیان دیگر، نوه با وجود فرزند متوفی، از ارث محروم است (حجب حرمانی). اما اگر فرزندان متوفی زنده نباشند، نوه ها به قائم مقامی والدین خود (فرزندان متوفی) ارث می برند و سهم الارث آن ها به همان میزان سهمی است که پدر یا مادرشان (فرزند متوفی) اگر زنده بودند، می بردند. همچنین، نسبت سهم الارارث بین نوه های پسر و دختر نیز همانند فرزندان است؛ یعنی سهم نوه پسر دو برابر نوه دختر است.

مثال: مردی فوت کرده است. یک پسر و یک دختر دارد. پسرش پیش از او فوت کرده و یک نوه پسر از خود به جا گذاشته است. دختر متوفی زنده است. در این حالت، دختر متوفی ارث می برد و نوه پسر (هرچند نوه است) به دلیل وجود دختر متوفی (که فرزند مستقیم است) ارث نمی برد. اما اگر دختر متوفی نیز زنده نباشد و فقط نوه پسر باشد، آنگاه نوه پسر به قائم مقامی پدرش (پسر متوفی) ارث می برد.

ارث خواهر و برادر و اولاد آن ها

خواهر و برادر متوفی و فرزندانشان، جزء طبقه دوم وراث محسوب می شوند. این بدان معناست که تنها در صورتی از متوفی ارث می برند که هیچ یک از افراد طبقه اول (پدر، مادر، فرزندان و نوادگان) زنده نباشند. در این طبقه نیز تقسیم بندی بر اساس نوع خویشاوندی و جنسیت متفاوت است:

• خواهر و برادر ابوینی/ابوی (پدر و مادری/پدری): این ها کسانی هستند که از یک پدر و مادر (ابوینی) یا فقط از یک پدر (ابوی) با متوفی مشترک هستند. سهم برادر دو برابر خواهر است.
• خواهر و برادر امی (مادری): این ها کسانی هستند که تنها از یک مادر با متوفی مشترک هستند. سهم آن ها به صورت مساوی تقسیم می شود (چه پسر و چه دختر).

ارث اجداد (پدربزرگ و مادربزرگ)

اجداد نیز مانند خواهر و برادر، جزء طبقه دوم وراث محسوب می شوند و تنها در صورت عدم وجود هیچ یک از افراد طبقه اول، ارث می برند. اجداد شامل پدربزرگ ها و مادربزرگ ها می شوند (چه از طرف پدری و چه از طرف مادری).

• اگر تنها اجداد پدری یا مادری زنده باشند، کل ارث به آنها می رسد.
• اگر هم اجداد پدری و هم اجداد مادری زنده باشند، اجداد پدری سهم بیشتری می برند (دو سوم) و اجداد مادری سهم کمتری (یک سوم).

ارث عمو، عمه، دایی، خاله و اولاد آن ها

این گروه از خویشاوندان، جزء طبقه سوم وراث هستند و تنها در صورتی ارث می برند که هیچ یک از افراد طبقات اول و دوم (حتی یک نفر) زنده نباشند. در این طبقه نیز سهم ارث بر اساس نزدیکی به متوفی و جنسیت تعیین می شود. عموها و عمه ها (اعمام) از یک طرف، و دایی ها و خاله ها (اخوال) از طرف دیگر، سهم می برند و قوانین پیچیده ای برای تقسیم بین آن ها وجود دارد که نیازمند مشاوره حقوقی تخصصی است.

موانع ارث

برخی شرایط و افعال، می تواند مانع از ارث بردن یک فرد شود. این موانع به شرح زیر هستند:

• قتل عمد مورث: اگر کسی عمداً مورث (فردی که از او ارث می برد) را به قتل برساند، از او ارث نخواهد برد.
• کفر (تغییر دین): طبق قانون مدنی ایران، کافر از مسلمان ارث نمی برد. اما مسلمان از کافر ارث می برد.
• لعان: لعان یکی از روش های طلاق در فقه اسلامی است که در آن، زن و شوهر به دلیل اتهام زنا یا انکار فرزند، با سوگندهای خاص از یکدیگر جدا می شوند. با تحقق لعان، رابطه توارث بین فرزند و پدر، و همچنین بین زن و شوهر قطع می شود.
• ولادت از زنا (در برخی موارد): فرزندی که از زنا متولد شده باشد (معروف به ولد الزنا)، از پدر و مادر حقیقی خود ارث نمی برد. اما اگر زنای محصنه یا شبهه باشد، ممکن است وضعیت متفاوت شود.

مسائل مرتبط

پس از فوت مرد و مشخص شدن وراث، چندین مرحله قانونی باید طی شود تا تقسیم ارث به درستی انجام گیرد:

• لزوم دریافت گواهی انحصار وراثت: اولین گام، ارائه درخواست به شورای حل اختلاف و دریافت گواهی انحصار وراثت است. این گواهی، اسامی تمامی ورثه و نسبت خویشاوندی آنها با متوفی را تأیید می کند و مبنای قانونی برای تقسیم ترکه خواهد بود.
• پرداخت دیون و هزینه های کفن و دفن قبل از تقسیم ارث: قبل از اینکه ورثه سهمی از اموال ببرند، ابتدا باید هزینه های کفن و دفن متوفی و بدهی های او (دیون) از کل ترکه پرداخت شود. آنچه باقی می ماند، ترکه خالص است که بین ورثه تقسیم می شود.

جدول خلاصه سهم الارث

برای سهولت درک و مراجعه سریع، جدول زیر خلاصه ای از سهم الارث هر یک از وراث اصلی را در شرایط مختلف فوت مرد ارائه می دهد:

حالت فوت مرد	وارثان موجود	سهم همسر	سهم پدر	سهم مادر	سهم فرزندان	توضیحات
با فرزند	همسر، پدر، مادر، فرزندان (پسر و دختر)	۱/۸	۱/۶	۱/۶	باقی مانده (پسر ۲ برابر دختر)	فرزندان نزدیک تر به متوفی، نوه ها را از ارث محروم می کنند.
با فرزند و بدون همسر	پدر، مادر، فرزندان (پسر و دختر)	۰	۱/۶	۱/۶	باقی مانده (پسر ۲ برابر دختر)	سهم ۱/۸ همسر به فرزندان افزوده می شود.
با فرزند و بدون پدر و مادر و همسر	فرزندان (پسر و دختر)	۰	۰	۰	تمام ترکه (پسر ۲ برابر دختر)	تمام ترکه به فرزندان می رسد.
بدون فرزند	همسر، پدر، مادر	۱/۴	۲/۳ از باقیمانده	۱/۳ از باقیمانده	۰	اگر یکی از والدین نباشد، دیگری کل باقیمانده را می برد.
بدون فرزند و بدون همسر (مجرد)	پدر، مادر	۰	۲/۳	۱/۳	۰	اگر یکی از والدین نباشد، دیگری کل ترکه را می برد.
بدون فرزند، پدر و مادر، همسر	خواهر و برادر، اجداد	۰	۰	۰	۰	نوبت به طبقه دوم می رسد (اقرب به میت اولی به ارث).
بدون طبقات اول و دوم	عمو، عمه، دایی، خاله	۰	۰	۰	۰	نوبت به طبقه سوم می رسد.

نتیجه گیری

قوانین ارث در ایران، با وجود ساختار مشخص و دسته بندی های دقیق، همچنان می تواند برای بسیاری از خانواده ها پیچیده و چالش برانگیز باشد. شناخت اینکه چه کسانی از مرد ارث می برند و سهم الارث هر یک چقدر است، نیازمند درک عمیق از طبقات و درجات ارث، موانع ارث، و همچنین حالات خاصی است که ممکن است در هر پرونده ای پیش آید.

همان طور که در این مقاله مشاهده شد، وجود یا عدم وجود فرزند، نقش محوری در تعیین سهم الارث همسر و نحوه تقسیم بین سایر وراث ایفا می کند. از سوی دیگر، وراث نسبی در قالب سه طبقه اصلی و وارثان سببی (همسر) با شرایط خاص خود، هر یک جایگاه منحصر به فردی در این نظام حقوقی دارند. پرداخت دیون، هزینه های کفن و دفن، و لزوم اخذ گواهی انحصار وراثت، از مراحل اولیه و ضروری است که پیش از هرگونه تقسیم اموال باید مورد توجه قرار گیرد.

پیچیدگی های حقوقی، تفاوت در جنسیت ورثه، و وجود نسبت های مختلف خویشاوندی، ممکن است محاسبات سهم الارث را دشوار سازد. به همین دلیل، برای اطمینان از رعایت دقیق قانون و جلوگیری از هرگونه تضییع حق یا بروز اختلاف، مراجعه به وکیل یا مشاور حقوقی متخصص در امور ارث، اقدامی هوشمندانه و ضروری است. یک متخصص می تواند با بررسی دقیق وضعیت موجود و ارائه راهنمایی های لازم، خانواده ها را در این مسیر حساس یاری رساند و به حل و فصل عادلانه و قانونی مسائل کمک کند.